Văn hóa là gì?
Theo chúng tôi, văn hóa là sản phẩm của con người; là hệ quả của sự tiến hóa nhân loại. Nhờ có văn hóa mà con người trở nên độc đáo trong thế giới sinh vật và khác biệt so với những con vật khác trong thế giới động vật. Tuy nhiên, để hiểu về khái niệm “văn hóa” đến nay vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau, do đó có những định nghĩa khác nhau vềVăn hóa.
Đang xem: Văn hóa là gì ? khái niệm và ý nghĩa về văn hóa
Huỳnh Ngọc Thu
(biên soạn)
Theo chúng tôi, văn hóalà sản phẩm của con người; là hệ quả của sự tiến hóa nhân loại. Nhờ có văn hóamà con người trở nên độc đáo trong thế giới sinh vật và khác biệt so với nhữngcon vật khác trong thế giới động vật. Tuy nhiên, để hiểu về khái niệm “văn hóa”đến nay vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau, do đó có những định nghĩa khác nhau vềVăn hóa.
Năm 1952, A.L. Kroebervà Kluckhohn xuất bản quyển sách Culture, a critical review of concept anddefinitions
Năm 1871, E.B. Tylorđưa ra định nghĩa “Văn hóa hay văn minh, theo nghĩa rộng về tộc người học, nóichung gồm có tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, tập quán vàmột số năng lực và thói quen khác được con người chiếm lĩnh với tư cách mộtthành viên của xã hội”<1>. Theo định nghĩa này thì văn hóa và văn minh là một;nó bao gồm tất cả những lĩnh vực liên quan đến đời sống con người, từ tri thức,tín ngưỡng đến nghệ thuật, đạo đức, pháp luật… Có người ví, định nghĩa này mangtính “bách khoa toàn thư” vì đã liệt kê hết mọi lĩnh vực sáng tạo của con người<2>.F. Boas định nghĩa “Văn hóa là tổng thể các phản ứng tinh thần, thể chất và nhữnghoạt động định hình nên hành vi của cá nhân cấu thành nên một nhóm người vừa cótính tập thể vừa có tính cá nhân trong mối quan hệ với môi trường tự nhiên củahọ, với những nhóm người khác, với những thành viên trong nhóm và của chính cácthành viên này với nhau”<3>. Theo định nghĩa này, mối quan hệ giữa cá nhân, tậpthể và môi trường là quan trọng trong việc hình thành văn hóa của con người. Mộtđịnh nghĩa khác về văn hóa mà A.L. Kroeber và Kluckhohn đưa ra là “Văn hóa lànhững mô hình hành động minh thị và ám thị được truyền đạt dựa trên những biểutrưng, là những yếu tố đặc trưng của từng nhóm người… Hệ thống văn hóa vừa là kếtquả hành vi vừa trở thành nguyên nhân tạo điều kiện cho hành vi tiếp theo”<4>…
Ở Việt Nam, văn hóacũng được định nghĩa rất khác nhau. Hồ Chí Minh cho rằng “Vì lẽ sinh tồn cũngnhư mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ,chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, nhữngcông cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặt ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộnhững sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa”<5>. Với cách hiểu này, văn hóa sẽbao gồm toàn bộ những gì do con người sáng tạo và phát minh ra. Cũng giống như địnhnghĩa của Tylor, văn hóa theo cách nói của Hồ Chí Minh sẽ là một “bách khoatoàn thư” về những lĩnh vực liên quan đến đời sống con người. Phạm Văn Đồng chorằng “Nói tới văn hóa là nói tới một lĩnh vực vô cùng phong phú và rộng lớn,bao gồm tất cả những gì không phải là thiên nhiên mà có liên quan đến con ngườitrong suốt quá trình tồn tại, phát triển, quá trình con người làm nên lịch sử…(văn hóa) bao gồm cả hệ thống giá trị: tư tưởng và tình cảm, đạo đức với phẩmchất, trí tuệ và tài năng, sự nhạy cảm và sự tiếp thu cái mới từ bên ngoài, ýthức bảo vệ tài sản và bản lĩnh của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiếnđấu bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh”<6>. Theo định nghĩa này thì văn hóa lànhững cái gì đối lập với thiên nhiên và do con người sáng tạo nên từ tư tưởngtình cảm đến ý thức tình cảm và sức đề kháng của mỗi người, mỗi dân tộc. RiêngNguyễn Đức Từ Chi xem văn hóa từ hai góc độ. Góc độ thứ nhất là góc độ hẹp, màông gọi là “góc nhìn báo chí”. Theo góc nhìn này, văn hóa sẽ là kiến thức củacon người và xã hội. Nhưng, ông không mặn mà với cách hiểu này vì hiểu như thếthì người nông dân cày ruộng giỏi nhưng không biết chữ vẫn bị xem là “không cóvăn hóa” do tiêu chuẩn văn hóa ở đây là tiêu chuẩn kiến thức sách vở. Còn gócnhìn thứ hai là “góc nhìn dân tộc học”. Với góc nhìn này, văn hóa được xem làtoàn bộ cuộc sống -cả vật chất, xã hội, tinh thần- của từng cộng đồng<7>; vàvăn hóa của từng cộng đồng tộc người sẽ khác nhau nếu nó được hình thành ở nhữngtộc người khác nhau trong những môi trường sống khác nhau. Văn hóa sẽ bị chi phốimạnh mẽ bởi sự kiểm soát của xã hội thông qua gia đình và các tổ chức xã hội,trong đó có tôn giáo.
Trong những năm gầnđây, một số nhà nghiên cứu ở Việt Nam và kể cả ở nước ngoài khi đề cập đến vănhóa, họ thường vận dụng định nghĩa văn hóa do UNESCO đưa ra vào năm 1994. TheoUNESCO, văn hóa được hiểu theo hai nghĩa: nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Theo nghĩa rộngthì “Văn hóa là một phức hệ- tổng hợp các đặc trưng diện mạo về tinh thần, vậtchất, tri thức và tình cảm… khắc họa nên bản sắc của một cộng đồng gia đình,xóm làng, vùng, miền, quốc gia, xã hội… Văn hóa không chỉ bao gồm nghệ thuật,văn chương mà còn cả lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thốnggiá trị, những truyền thống, tín ngưỡng…”<8>; còn hiểu theo nghĩa hẹp thì “Vănhóa là tổng thể những hệ thống biểu trưng (ký hiệu) chi phối cách ứng xử vàgiao tiếp trong cộng đồng, khiến cộng đồng đó có đặc thù riêng”<9>…
Nhìn chung, các địnhnghĩa về văn hóa hiện nay rất đa dạng. Mỗi định nghĩa đề cập đến những dạng thứchoặc những lĩnh vực khác nhau trong văn hóa. Như định nghĩa của Tylor và của HồChí Minh thì xem văn hóa là tập hợp những thành tựu mà con người đạt được trongquá trình tồn tại và phát triển, từ tri thức, tôn giáo, đạo đức, ngôn ngữ,… đếnâm nhạc, pháp luật… Còn các định nghĩa của F. Boas, Nguyễn Đức Từ Chi, tổ chứcUNESCO… thì xem tất cả những lĩnh vực đạt được của con người trong cuộc sống làvăn hóa. Chúng tôi dựa trên các định nghĩa đã nêu để xác định một khái niệm vănhóa cho riêng mình nhằm thuận tiện cho việc thu thập và phân tích dự liệu khinghiên cứu. Chúng tôi cho rằng, văn hóa là sản phẩm của con người được tạo ratrong qua trình lao động (từ lao động trí óc đến lao động chân tay), được chiphối bởi môi trường (môi tự nhiên và xã hội) xung quanh và tính cách của từng tộcngười. Nhờ có văn hóa mà con người trở nên khác biệt so với các loài động vậtkhác; và do được chi phối bởi môi trường xung quanh và tính cách tộc người nênvăn hóa ở mỗi tộc người sẽ có những đặc trưng riêng.
Với cách hiểu này cùngvới những định nghĩa đã nêu thì văn hóa chính là nấc thang đưa con người vượtlên trên những loài động vật khác; và văn hóa là sản phẩm do con người tạo ratrong quá trình lao động nhằm mục đích sinh tồn.
Xem thêm: Cầu Toàn Nghĩa Là Gì – Những Dấu Hiệu Nhận Biết Một Người Cầu Toàn!
———-
<1> E.B. Tylor, Văn hóanguyên thủy, Huyền Giang dịch từ tiếng Nga, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, Hà Nội,tr, 13.
<2> Vũ Minh Chi, Nhân họcvăn hóa – con người với thiên nhiên, xã hội và thế giới siêu nhiên, (sách thamkhảo), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2004, tr. 39
<3> F. Boas, PrimitiveMinds (Trí óc của người Nguyên Thủy), Ngô Phương Lan dịch, 1921, p. 149
<4> A.L. Kroeber vàKluckhohn, Culture, a critical review of concept and definitions, VintageBooks, A Division of Random House, New York, 1952, p.357
<5> Hồ Chí Minh Toàn Tập,in lần 2, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 3, tr. 431.
<6> Dẫn theo Trần QuốcVượng (chủ biên), Cơ sở văn hóa Việt Nam, NXB Giáo dụ, 2005, tr. 22
<7> Nguyễn Đức Từ Chi,Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, NXB Chính trị Quốc gia, 2003, tr.565, 565, 570.
<8> Dẫn theo chương Vănhóa trong giáo trình Nhân học đại cương của Bộ môn Nhân học, Đại họcKHXH&NV TP.HCM, tài liệu đánh máy.
Xem thêm: Phim Cổ Trang Tiếng Anh Là Gì, Tiếng Trung Là Gì? Tên Các Thể Loại Phim Bằng Tiếng Anh
<9> Ngô Văn Lệ, Tộc ngườivà văn hóa tộc người, NXB Đại học Quốc gia TP.HCM, 2004, tr. 314.