Không gian công cộng (KGCC) từ xưa đến nay đã đóng một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội của chúng ta. Nó làm tăng sự gắn bó của cư dân với khu phố, thành thị và cộng đồng địa phương, khuyến khích sự tương tác, hòa nhập xã hội và thể hiện bản sắc văn hóa, lối sống của đô thị. Nếu văn hóa truyền thống làng xã có giếng nước, sân đình, ngõ xóm là KGCC rõ ràng nhất thì dường như cuộc sống hiện đại đã làm mất đi và thiếu hụt những không gian như vậy. Thiết kế đô thị có khả năng định hình văn hóa cho người dân, vì thế xác định vai trò của KGCC để có hướng phát triển hợp lý là vấn đề cần phải đưa ra bàn luận.
Đang xem: Không gian đô thị là gì
Thành phố như một sinh vật sống, có sự phát triển, thay đổi, mở rộng, định hình lại và có cấu trúc tái sinh. Khu dân cư và KGCC, là thành phần quan trọng của cấu trúc này, là sản phẩm được giải thích bởi nhận thức của loài người dưới những hoàn cảnh khác nhau. Khái niệm về không gian công cộngcó thể được định nghĩa là một “không gian mở, nơi tất cả mọi người có thể tiếp cận dễ dàng một cách miễn phí”. Công viên cây xanh, một quảng trường, một khu chợ, một khu phố đi bộ, khu vực tự nhiên, phần kết nối đô thị như đường phố, vỉa hè, đường đi dạo, bến đợi xe bus và một số phần ven hồ, ven sông, ven biển cũng được tính vào KGCC. Nó không có nghĩa chỉ tính các không gian ngoài trời, các phần cảnh quan, không gian mở mà còn tính cả các không gian trong nhà nhưng được phép truy cập tự do như trung tâm thương mại, nhà ga, sảnh nhà hát lớn, sân trước nhà thờ, một thư viện hay khuôn viên một cơ sở cộng đồng khác. M. Francis, trong cuốn“Control as a dimension of public-space quality”thì định nghĩa nó là một nền tảng chung nơi văn minh và ý thức tập thể của con người về những gì có thể gọi là ‘công khai’ được phát triển và thể hiện. Những không gian này ngoài yếu tố xã hội còn phục vụ như một biểu tượng, một thành phần có ý nghĩa phản ánh bản sắc văn hóa cũng như thể hiện kết nối thị giác mạnh mẽ nhất giữa mặt đất, các tòa nhà và con người.
Công viên mùa thu Ecopark
Đô thị đang làm tốt về vấn đề KGCC tại Việt Nam phải kể đến Ecopark – Hưng Yên với tỷ lệ cây xanh vượt chuẩn, có nhiều không gian cho sinh hoạt cộng đồng, vui chơi, lễ hội, đường đi dạo và cho xe đạp, xe điện.
Điều quan trọng đối với một KGCC hiệu quả là nơi tiếp cận tự do, cởi mở,mang lại cảm giác thoải mái và an toàn cho những người sử dụng không gian đó, khuyến khích sự tương tác xã hội giữa cư dân và cung cấp các hoạt động hoặc sự kiện thu hút mọi người vào không gian đó;là nơi liên kết với các trao đổi xã hội, văn hóa hoặc kinh tế và được coi như một thành phần để đánh giá chất lượng cuộc sống hàng ngày. Có nhiều chức năng trong KGCC: là nơi sinh hoạt cư dân, nơi thăm quan du lịch, các hoạt động giải trí như gặp gỡ, đi dạo hoặc trang trọng hơn như các cuộc tụ họp, lễ kỷ niệm. Nhưng dưới thách thức của gia tăng đô thị hóa, với lối sống khác biệt giữa thành thị và nông thôn, những thay đổi trong nền kinh tế, trong cách sống, trong hành vi xã hội và văn hóa, các KGCC tại Việt Nam dường như không được coi trọng. Mặc dù phần công cộng trong các khu thương mại, khu dân cư cũng được tính nhưng tính tương tác không cao. Vấn đề thiếu hụt diện tích cho cây xanh, không gian cho người đi bộ, vỉa hè bị lấn chiếm làm chỗ để xe, kinh doanh, diện tích cho không gian công cộng bị bó hẹp thể hiện rõ nét nhất đầu tiên từ vấn đề quy hoạch thành phố.
Từ góc nhìn vĩ mô về quy hoạch không gian công cộng
Cung cấp KGCC tốt được nhìn thấy trước tiên thông qua lăng kính quy hoạch bởi vì các nhà quy hoạch có vai trò quan trọng trong việc tạo và định hình các KGCC; một vai trò thể hiện chính nó theo hai cách riêng biệt. Đầu tiên, họ là người quyết định xu hướng phát triển của một đô thị và các dự án công cộng phụ thuộc rất nhiều vào việc có được khởi xướng hay không. Ví dụ, việc nhận ra nhu cầu và tiềm năng của các KGCC mới hoặc tái tạo các vị trí sẵn có cụ thể hóa thông qua sự hỗ trợ của các kế hoạch, khuôn khổ và tóm tắt dựa trên khảo sát hiện trạng khu vực hoặc được khuyến khích thông qua các chính sách. Thứ hai, các nhà quy hoạch là những người bảo vệ cách thức các KGCC ra đời thông qua các quy trình quản lý, phát triển quy định (cấp hoặc từ chối cấp phép để phát triển không gian công cộng). Cả hai yếu tố này đều đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo rằng lợi ích cộng đồng được phục vụ hoàn toàn bởi các KGCC, và càng nhiều câu chuyện như vậy sẽ dẫn đến quy hoạch thành công như Barcelona.
(Ảnh : internet )
Barcelona hiện được công nhận rộng rãi là một trong những thành phố thành công nhất trên thế giới về mặt quy hoạch các lõi công cộng, được các chuyên gia quy hoạch, kiến trúc quốc tế hoan nghênh vì lối quy hoạch đô thị sáng tạo. Thành phố này đã sống sót qua những thay đổi về kinh tế, môi trường và xã hội của những thập kỷ trước thông qua việc tập trung vào việc cung cấp các KGCC lên hàng đầu trong làn sóng đô thị mới, trong đó quy hoạch thành phố mang đến cơ hội cuộc sống chất lượng cao cho cư dân.
Hình ảnh một KGCC là sân trong được tạo bởi 4 tòa nhà, tác giả ghi lại trong chuyến thăm Barcelona 4/2018. KGCC bao gồm đài phun nước, các mái hiên quán cafe và không gian trống.
Một góc thành phố với những mảng xanh, không gian công cộng và nhà ở xen lẫn nhau
Một ví dụ khác là Copenhagen, cũng được coi là một trong những thành phố có quy hoạch không gian công cộng đáng học tập. Thành phố này thành lập một Văn phòng chịu trách nhiệm thúc đẩy KGCC của thành phố nơi mà con người và điều kiện xã hội được ưu tiên. Bắt đầu từ năm 1960, các chiến lược và chính sách cho KGCC bắt đầu được tích hợp với chính quyền địa phương và được thể chế hóa ở các cấp độ khác nhau. Đó là một phong trào được thúc đẩy bởi KTS và giáo sư nổi tiếng Jan Gehl, tác giả của cuốn “Life between buildings” “Cities for People”, người đã tìm cách giải cứu các nhu cầu cơ bản của con người để tương tác, hòa nhập và kết nối đã bị lãng quên trong quá trình đô thị hóa dẫn đến việc tạo ra các tòa nhà cao tầng, khu công nghiệp và đường trên cao.
Hình ảnh một KGCC tác giả ghi lại trong chuyến thăm Copenhagen 2/2019. Đây là một quảng trường nhỏ mà du khách có thể bắt gặp bất kì đâu trong thành phố, chỉ là một khoảng trống giữa các tòa nhà ngay cạnh ga tàu điện ngầm với những sạp hoa quả, rau củ nhỏ, xe bán thức ăn dạo ghế ngồi nghỉ, và vài tác phẩm nghệ thuật biểu tượng của thành phố.
Bí quyết dẫn tới sự thành công trong việc xây dựng KGCC của các đô thị này là phải có được khung quyết định chiến lược cho không gian dành cho công chúng ngay từ đầu. Trong bối cảnh như vậy, quy hoạch là cửa ngõ mà thông qua đó lợi ích công cộng, liên quan đến thiết kế và quản lý không gian đô thị. Ở nước ta, thuật ngữ không gian công cộng lần đầu tiên xuất hiện trong Nghị định số 42/2009 của Chính phủ về phân loại đô thị. Tiếp theo, nó được định nghĩa chính thức tại Thông tư số 19/2010/TT – BXD là các “công viên và vườn hoa/sân chơi”nhưng theo đánh giá chủ quan theo chuẩn quốc tế thì định nghĩa này vẫn chưa được xác định đầy đủ và đa dạng.
Thực trạng rõ rệt hiện nay tại các đô thị lớn ở Việt Nam, KGCC chưa được quan tâm, đầu tư và quản lý như một dự án riêng biệt trong thị trường, do đó tỷ lệ KGCC chỗ thiếu chỗ thừa. Càng xa các lõi trung tâm thì mật độ không gian công cộng càng loãng dần và sự tồn tại của nó có hay không cũng không còn quan trọng. Có thể lấy ví dụ về quy hoạch Hà Nội, không gian công cộng lớn nhất phải kể đến là khu vực Hồ Gươm, phố đi bộ, quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Nhưng vẫn là kế thừa từ quy hoạch cũ từ thời Pháp thuộc, chưa có sự sáng tạo, chưa đủ diện tích để phục vụ lượng người dân trong các dịp lễ, kỷ niệm, chưa có tính bản sắc. Mặc dù vậy cũng phải nhìn nhận, chính sách biến các con phố quanh Hồ Gươm thành phố đi bộ vào tối cuối tuần của chính quyền thành phố đã đem đến hiệu quả mạnh mẽ về mặt văn hóa cho thấy chính sách đúng sẽ tác động tới nhận thức và phát triển đời sống tinh thần người dân như thế nào
Người dân trên phố đi bộ quanh Hồ Gươm vào cuối tuần. Nguồn ảnh: Internet
Theo khảo sát của Tổ chức thành phố sống tốt (Healthbridge) Việt Nam, Hà Nội đang thiếu rất nhiều vườn hoa, sân chơi trong các khu vực dân cư, đặc biệt trong khu vực nội thành, đất được dùng làm KGCC chỉ chiếm chưa đầy 2% tổng quỹ đất trong khi theo quy hoạch hệ thống cây xanh, công viên, vườn hoa và hồ thành phố Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn 2050 đang đặt mục tiêu chỉ tiêu bình quân cho khu vực trung tâm là 3,02m2/người (Viện-QHXD HN, 2014). Vẫn thấp hơn nhiều so với các thành phố khác trên thế giới như New York đang là 23,1m2/người; Paris 11,5m2/người. Để đạt được các chỉ tiêu theo tiêu chuẩn quốc tế về KGCC, các đô thị Việt Nam cần dành quỹ đất để mở rộng, xây dựng thêm các KGCC mới. Và không gian công cộng ở đây sẽ không đơn thuần chỉ là công viên cây xanh hay các phố đi bộ cuối tuần, cần có thêm những khu vực quảng trường, sân chơi, khu vực sinh hoạt cộng đồng đúng nghĩa.
Ảnh: khu Mỹ Đình – Cầu Diễn Hà Nội từ trên cao, có những mảng xanh nhưng không đủ, không thấy khu vực cho KGCC
Một ví dụ khác về KGCC tại thành phố có dân số lớn nhất nước ta đó là thành phố Hồ Chí Minh (HCM) vốn được quy hoạch lõi trung tâm có các không gian công cộng và lõi xanh xen kẽ rất hiệu quả nhưng các dự án quy hoạch gần đây đã bỏ qua yếu tố cộng đồng để biến những khoảng xanh thành các chức năng khác. (8)
Ảnh : Internet
Hình ảnh thành phố HCM từ trên cao với mật độ dày đặc, thiếu những khoảng xanh và không gian công cộng trong lõi dân cư.
Xem thêm: Xét Nghiệm Hbeag Dương Tính Là Gì Trong Chẩn Đoán Viêm Gan B?
Khu Phú Mỹ Hưng, cầu Ánh Sao. Nguồn ảnh: Internet)
Bên cạnh các bất cập còn tồn đọng, một điểm cộng cho thành phố 9 triệu dân này là đã có những dự án mới cách xa trung tâm nhưng có chú trọng tới phát triển KGCC, điển hình có thể kể đến dự án khu đô thị mới Phú Mỹ Hưng và Cầu Ánh Sao (Starlight Bridge) Quận 7 hoàn thành cuối năm 2010. Khu vực này được kết hợp trung tâm thương mại, hoàn toàn dành cho người đi bộ, có không gian đủ rộng để tổ chức các sự kiện, một thiết kế hợp lý trong điều kiện thiếu hụt không gian công cộng. Ngoài ra có thể kể thêm dự án Phố đi bộ Nguyễn Huệ được hoàn thành năm 2016 cũng là một minh chứng cho việc đầu tư vào các không gian công cộng sẽ làm tăng chất lượng thành phố. Thêm vào đó, các dự án đã hoàn thành trong các năm gần đây như Landmark 81 cùng khu công viên ven sông phụ trợ và các dự án cải tạo cảnh quan ven sông Sài Gòn cũng đem đến cái nhìn tươi sáng hơn cho tương lai về tầm nhìn quy hoạch cho các không gian công cộng trong thành phố.
Hình ảnh phố đi bộ Nguyễn Huệ, thành phố HCM, dù đảm bảo diện tích về KGCC cho người dân, tạo địa điểm vui chơi, gặp gỡ và tổ chức sự kiện nhưng vẫn thiếu tính thẩm mỹ, không đủ đa dạng không gian cho nhóm người sử dụng và thêm yếu tố không phù hợp với thời tiết nắng nóng của thành phố phía Nam, chủ yếu chỉ sử dụng được vào ban đêm khi tắt nắng và nhiệt độ giảm.
Tới góc nhìn vi mô về thiết kế chi tiết hay KGCC nên có tính đa dạng hóa
Trong cuốn sách nổi tiếng The Death and Life of Great American Cities, Jane Jacobs đã lưu ý đến cuộc sống của các thành phố sẽ được phản ánh như thế nào qua đời sống đường phố của nó; nếu đường phố sống động, thì thành phố thú vị, nếu đường phố buồn tẻ, thì thành phố mờ nhạt. Mặc dù chức năng chính dành riêng cho lưu thông, đường phố luôn trở thành một thành phần đa chức năng trong xã hội đô thị. Nó là cầu nối, là bước đệm và cũng chính là KGCC. Cuộc sống và văn hóa của đô thị được thể hiện rõ rệt nhất từ những không gian này. Bạn đã bao giờ ở một nơi nào đó và nhận thấy một KGCC hoặc nơi tụ tập thu hút sự chú ý và mời gọi bạn thâm nhập vào nó? Có thể đó là một công viên nhỏ, quảng trường, khu chợ hoặc một bậc thang trước tòa nhà công cộng. Nó có thể là hầu hết mọi thứ nhưng nó thường tràn đầy sức sống, ồn ào với mọi người và dường như là nơi mọi người muốn tới đó thường xuyên.
Nhìn chung, việc thiết kế KGCC tại Việt Nam không những thiếu trầm trọng mà nhiều không gian thiết kế còn đơn điệu,nghèo nàn, không có ý kiến đóng góp từ cộng đồng. Quanh đi quẩn lại chỉ có vườn hoa, phố đi bộ, thực sự chưa thấy bản sắc của khu vực hay những thiết kế mang tính thu hút người sử dụng. Bởi vì như đã trình bày phía trên, một KGCC hiệu quả là phải khiến cư dân được trải nghiệm tính văn hóa và cộng đồng. Lấy ví dụ tại thủ đô Hà Nội, ngoài khu vực Hồ Gươm, phố cổ, thì cách đó vài km về phía Bắc có một cảnh quan cần được khai thác triệt để cho KGCC là Hồ Tây, nhưng ở đây chỉ là đường dạo ven hồ, không có thiết kế đặc sắc, bị lấn chiếm bởi các cơ sở giải khát vỉa hè. Tình trạng này cũng phổ biến tại khu vực hồ khác trong nội đô. Việc lấn chiếm vỉa hè làm quán ăn, quán cafe, cơ sở kinh doanh hay chỗ để xe, không có đường dành cho người đi bộ có lẽ đã trở thành căn bệnh nan y trong hầu hết đô thị Việt, gây mất thẩm mỹ và hoàn toàn không có không gian cho người dân hoạt động cộng đồng.
Mặc dù phần vỉa hè đã được quy hoạch to hơn nhưng sự lấn chiếm lại càng mạnh, thậm chí nhiều tuyến phố bề rộng cho vỉa hè không đạt chuẩn, thậm chí không có, người đi bộ phải đi xuống lòng đường, lề đường. Nguồn ảnh: Internet
Một mảng xanh khác của thành phố nằm không xa trung tâm là Công viên Thống Nhất và Vườn Bách Thảo trên đường Hoàng Hoa Thám thì có thiết kế hàng rào bao quanh, không có hướng mở và chỉ phục vụ chủ yếu cho cư dân sống quanh đó. Tại sao công viên cây xanh lại cần có hàng rào? Đây là câu hỏi cần suy ngẫm cho các chuyên gia về quy hoạch, cảnh quan đô thị.
Ảnh : Internet
Hình ảnh người dân chơi thể thao trong công viên Thống Nhất, dường như những mảng xanh trong thành phố đang được sử dụng không hiệu quả, gây lãng phí tài nguyên thành phố.
Một khu vực KGCC tự phát mà người dân cũng như khách du lịch thường ghé qua đó là trước nhà hát lớn Hà Nội, nơi có một bậc thềm khá đẹp và rộng, nhưngviệc tự phát kinh doanh nước giải khát và sự không đồng tình của chính quyền như việc giải tán không cho phép ngồi cũng gây mất thiện cảm cho người dân. KGCC cần có cảnh quan và ghế ngồi vì nhu cầu của con người không chỉ dừng ở việc đi lại, ngắm cảnh, việc giao tiếp thực hiện chủ yếu khi chúng ta ngồi. Địa điểm này có góc nhìn đẹp, nhìn ra phố Tràng Tiền và ngã ba với vòng xuyến và các tòa nhà lịch sử, việc trở thành một địa điểm KGCC hợp lý cũng cần được xem xét trong tương lai.
Bậc thềm nhà hát lớn Hà Nội buổi tối. Nguồn ảnh: Internet
Theo ý kiến chủ quan của tác giả, một trong những đô thị có thiết kế KGCC khá hiệu quả hiện nay là thành phố Đà Nẵng, có lẽ lý do đây là thành phố trẻ, đang phát triển xây dựng nên không gian dành cho các hoạt động công cộng đã được tính toán từ trước. Thêm vào đó, nguồn thu chính của thành phố là từ du lịch nên việc thiết kế xây dựng các khu vực quảng trường, đường dạo ven biển hay ven sông là điều cần thiết. Cảnh quan bên sông Hàn được đánh giá cao về thẩm mỹ và tính thu hút người dân cũng như du khách.
( Ảnh : internet)
So sánh việc thiết kế KGCC trong thành phố, chúng ta soi lăng kính sâu hơn vào hai thành phố ban đầu đã được nhắc đến trong phần vĩ mô là Barcelona và Copenhagen. Không gian công cộng không chỉ là quảng trường với cây xanh mà được màu sắc hóa, thú vị hóa bằng chỗ ngồi nghỉ, chỗ vui chơi cho gia đình, trẻ em. Hình ảnh tác giả ghi lại được trong chuyến thăm Copenhagen tháng 2/2019. Đây là một phần trong dự án Superkilen park được thiết kế bởi Công ty kiến trúc Đan Mạch BIG, Topotek 1 và Superflex hợp tác.
Ý nghĩa và tầm quan trọng của KGCC đã được chứng minh, thực sự chúng ta cần nhiều không gian như vậy hơn, được nhân rộng và thêm tính thẩm mỹ. Thiết nghĩ điều đó không khó vì chúng ta có một lực lượng kiến trúc sư đông đảo và đã có nhiều cuộc thi, dự án, nghiên cứu khoa học cải tạo KGCC trong thành phố. Điều này cần sự thông qua của các ban ngành chức năng để đô thị Việt sớm có những KGCC đảm bảo chất lượng cuộc sống cho người dân thành thị.
Xem thêm: ” In Some Ways Là Gì Trong Tiếng Việt? 6 Cụm Từ Thường Gặp Với Way
Thay cho lời kết là hình ảnh cảng Rambla de Mar tại thành phố biển Barcelona tràn ngập nắng vào một ngày đầu hè tháng 4 năm 2018. Không gian công cộng đôi khi không cần quá cầu kỳ hay đắt tiền, chỉ cần là không gian mở, đủ diện tích, có cảnh, có ghế hay ngồi ngay dưới sàn. Nhưng nó là không gian cho tất cả mọi người, phù hợp với cảnh quan đô thị và khí hậu bản địa.
Ths. KTS. Nguyễn Ngọc Quỳnh
Tốt nghiệp Thạc sĩ Kiến trúc sư
Khóa học Built Environment Interior tại trường Polytechnic of Milan
Tài liệu tham khảo :